Vertellingen
Uit de Arnhemsche Courant


Buitengoed Hoogstede


Buitengoed Hulkestein


Buitengoed Klingelbeek


Landgoed Den Brink en Landgoed Mariëndaal


De Schutterij


Ongevallen


Diversen

Arnhemsche Oudheden Hulkestein Mariëndaal, Historische bijzonderheden
Het stenen kruis Hulkesteyn en Klingelbeek Over Klingelbeek
Vogelschieten Een wandeling in de 18de eeuw De landgoederen Mariëndaal en de Brink (Historische schetsen)

HET KRUIS AAN DEN WEG

Stenen kruisIn het Westen van Arnhem aan den Rijnkant wordt de herinnering aan oude tijden nog door vele historische namen vastgehouden: Hulkesteyn, eens bezitting van Karel van Egmond, waar de hertog een kasteel had laten bouwen; Klingelbeek, de oude buurtschap; Rosande, eens een vrije heerlijkheid, die tot in het laatst van de 18e eeuw een kasteel bezat; Den Brink, tot voor weinige jaren nog een oude buitenplaats, Mariëndaal, het oude kloostergoed.
Men mag in dit oude gebied zeker een of andere legende vermoeden. Er is er ook een verbonden aan de Klingelbeek, wellicht reeds in de Middeleeuwen ontstaan, maar overigens vrijwel ongedateerd.

Tusschen Mariëndaal en de Klingelbeek zou, aldus wil het oeroude verhaal, omstreeks middernacht een hoofdeloos man met zijn hoofd onder den arm aan het wandelen zijn, om dan spoorloos tot den volgenden nacht te verdwijnen. Of hij daar door het tegenwoordige en het geslacht voor het onze nog wel eens is gezien, is niet bekend, maar in sommige geschiedkundige boeken vindt men opgeteekend, dat hij zich in het begin van de vorige eeuw nu en dan eens vertoonde en door, vermoedelijk nuchtere, voorbijgangers is waargenomen.
Hoe dat zij: er is eeuwen geleden in deze buurt iets vreeselijks gebeurd. Zekere Arendaal met zijn meisje en vergezeld van een bediende begaven zich van Mariëndaal naar de Klingelbeek, om daar over te varen naar Meinerswijk. Bij de Klingelbeek traden vier roovers uit hun schuilplaatsen en vielen het gezelschap aan. Drie van hen werden gedood, de vierde vluchtte, maar ook de bediende van Arendaal moest in den strijd het leven laten. De al of niet juistheid van het verhaal is niet na te sporen, maar een feit is, dat er aan den Utrechtscheweg een steenen kruis staat, dat, naar gezegd wordt, als grafteeken voor den vermoorden bediende van Arendaal, die op deze plaats zou zijn begraven, werd geplaatst.

Vroeger viel het kruis meer op: toen was er een oprijlaan naar het huis Klingelbeek, maar deze is nu al jarenlang afgesloten en het kruis is nu binnen de afrastering van een tuin gekomen. Daar valt het minder op, maar het is toch een te merkwaardig herinneringsteeken om het geheel uit het oog te verliezen.

["HET KRUIS AAN DEN WEG". "Arnhemsche courant". Regionaal/lokaal, 20-03-1937. Geraadpleegd op Delpher op 16-11-2017, https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000111564:mpeg21:a0133]

HET STEENEN KRUIS door J. G. A. VAN HOGERLINDEN

Stenen kruisIn den tuin van de villa van mevrouw de weduwe van Embden aan den Utrechtschen weg, bijna tegen den muur van het landgoed Hoogstede staat een steenen kruis. Vroeger liep er een laan van dezen weg naar de Kiingelbeek, die uitkwam bij het landgoed de Klingelbeek, thans het St. Eusebiushuis — vroeger het Patershuis der Oblaten, daarvoor bewoond door de familie Loopuyt.
Dit kruis heeft eene geschiedenis; in den loop der tijden heeft het veel van weersinvloeden geleden. De begraving aan den openbaren weg toont aan, dat de persoon die hieronder ligt, te dezer plaats ook den dood gevonden had. In het bovenste gedeelte merken, (de teekening heb ik in mijn bezit). Verder (....) d (....) 3 of 5 ess of eff (b?) è b (....). r der (3) sterff Ao 1570 dè. 24. december.

Dit kruis herinnert aan een legende uit de eeuw der Hervorming, die nog heden bij het volk in omloop is. Ook in het naburige klooster Mariëndaal (waaronder ook het landgoed den Brink hoorde) waren toenmaals vrijzinnige beginselen doorgedrongen. Volgens die legende staat dat kruis daar ter gedachtenis aan een moord gepleegd aan zekeren Elbert, getrouwen knecht van een kloosterbroeder op Mariëndaal, Willem van Aller geheeten. Deze had eene zuster Maria, die zich onder het toezicht van een tante Abdis in het Vrouwenklooster te Renkum bevond 1). Met haar broeders toestemming had zij omgang met zekeren Evangelisch gezinden jongman, Herman van Arendaal. Deze jongeling had zich onder de opstandelingen tegen Spanje begeven en had bij Heiligerlee gestreden.
Op zekeren avond nu hadden de verliefde jongelui besloten elkander te ontmoeten op een der hofsteden van het klooster. Gedurende dit samenzijn kwam men overeen, dat Maria haren Herman zou volgen over den Rijn naar het huis Meinerswijk waar hij veilig was voor zijne bespieders. Reeds bevonden zij zich op weg toen zij onverwachts werden overvallen. Elbert wordt bij de verdediging van den vriend zijns meesters vermoord, maar het minnende paar bereikte veilig den overkant van den Rijn. Willem liet uit dankbaarheid voor den trouwen Elbert een steenen kruis mei opschrift plaatsen op de plek waar hij gevallen was.

Op den laatsten Juni 1570 werd op de St. Janspoort te Arnhem een zekeren Hendrik van Doetinchem, bouwknecht van Mariëndaal, gevangen gezet, „daar men op suspiceerde een moord gecommiteerd te hebben aan een anderen Mariëndaalschen bouwknecht. Uit dit laatste blijkt, dat er in dat jaar wel iets gebeurd is.

1 ) Het klooster van Maria van Redichem.

"HET STEENEN KRUIS door J. G. A. VAN HOGERLINDEN.". "Arnhemsche courant". Regionaal/lokaal, 25-07-1924. https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000105245:mpeg21:a0007

Het steenen kruis aan den weg

Op de gisteren vermelde lijst van schenkingen aan het Gemeentemuseum komt ook voor die van mej. W. van Embden: een steenen Kruis, waarschijnlijk grafsteen, gestaan hebbende in den tuin van het perceel Utrechtsche weg 139. Wij hebben van deze schenking onlangs ook reeds een en ander meegedeeld. Sinds eeuwen heeft dit kruis op deze plek gestaan: vroeger lag deze aan den openbaren weg, in den berm van de oprijlaan, welke naar het huis Klingelbeek voerde en den Utrechtschen weg. Door verandering van den plaatselijken toestand, de oprijlaan verdween, kwam de plaats van het kruis binnen den tuin van perceel 139 aan den Utrechtschen weg, dat nu zal worden afgebroken.

De volksoverlevering heeft fantastische verhalen aan het door den tijd verweerde steenen Kruis aan den weg verbonden, waaraan indertijd al eens in ons blad werd herinnerd. Het ten geschenke geven van het kruis heeft thans aanleiding gegeven tot een nauwkeurig onderzoek van den steen door den
directeur van het gemeentemuseum, den heer A. A. G. van Erven Dorens, mr. A. P. van Schilfgaarde, chartermeester bij het Rijksarchief en den heer Muschart, heraldicus. Dit onderzoek heeft opheldering gebracht ten aanzien van de zoo onduidelijk geworden inscriptie. Vastgesteld kon worden, dat op den steen een bepaald "merk" voorkomt, kenteeken van een niet-adellijk persoon. Verder kon uit de letterteekens worden opgemaakt, dat deze het volgende vermelden:
Steven Esser, besiender, starff anno 1570, 2.4.Deceber.

De steen werd ontgraven op 13 September j.l. Men groef tot op den zandbodem door, doch er werd niets gevonden, dat er op wees, dat onder het kruis ook het stoffelijk overschot was begraven. Er werd in de 16e eeuw veelal op plaatsen, waar een moord was geschied, een kruis ter herinnering en ter verzoening geplaatst. Waarschijnlijk is ook dit steenen kruis nabij de Klingelbeek zulk een teeken. Aanleiding bestaat om aan te nemen, dat Esser "besiender" (dat is opzichter) was bij een van de watertollen die bij Arnhem bestonden en dat hij door een smokkelaar werd gedood.

Wellicht kan een voortgezet archiefonderzoek daarover nog iets aan het licht brengen. Het kruis is nu in het bezit van het gemeentemuseum, doch er bestaat, naar wij vernemen kans, dat het later weer aan den weg zal worden geplaatst, zoodra men een geschikt punt hetzij in de nabijheid van het oude, hetzij bij het landgoed Den Brink daarvoor heeft gevonden. Het heeft nu bijna vier eeuwen den tand des tijds weerstaan, het dient ook nu weer naar den openbaren weg terug te keeren, waar het nog eeuwen lang een merkteeken zal kunnen zijn.

"STADSNIEUWS Het steenen kruis aan den weg.". "Arnhemsche courant". Regionaal/lokaal, 02-12-1939. https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB08:000111680:mpeg21:a0058

[Bron illustratie: Gelders Archief]

HET STENEN KRUIS WORDT “AVENUE”

Het was altijd zo’n smalle landweg, nog met karresporen en slingerend langs wat boerenhuizen naar de rand van de uiterwaarden. Daar moest ergens een stenen kruis geweest zijn en die oude landweg werd ’ dan ook genoemd de „Stenen Kruis” weg. De mensen van de Klingelbeek en het Benedendorp, die door stof of modder moesten baden, strompelend over de kuilen en karresporen, noemden de weg echter al gauw „het stenen kruis”. Niemand heeft meer weet van een stenen kruis, hoewel die naam op oude kaarten nog voorkomt.
Het was onze uitverkoren weg voor een korte wandeling, in de morgen vroeg als de boeren naar de wei gingen om de koeien te melken en allerlei landelijk gerucht van mekkerende geiten en kraaiende hanen de dag inluidde.
Ook ’s avonds wandelden we er graag; De karresporen en oneffenheden deerden ons niet, omdat we in de loop der jaren de effen plaatsen hadden leren kennen.
Dan was er de pastorale rust van het landvolk; men zat voor de huizen en besprak de kansen van de oogst, de pachten, de dorpspolitiek. De avonden ademden rust en geen straatlantaarn prikte in je oog en nam de sterrehemel weg.
Nog is de weg er, smal en oneffen bij droogte zand en bij regen modder, maar de boerenwoning is verdwenen. Van alle zijden dringen de, wat men euphemistische landhuizen noemt, tegen ’t Stenen Kruis aan. Weg met dat kruis, zegt de gemeente. Een straat moest het worden, een Champs Elysee, een avenue of iets wat er op lijkt, maar nog altijd is het een smal, hobbelig landwegje en we hadden de stille hoop, dat het die opdringende landhuizen zou weerstaan. Doch vanavond  is de hoop vervlogen. Het Stenen Kruis wordt de Oosterbeekse Champs-Elysee. Om ons nu reeds met die idee vertrouwd te maken, heeft de gemeente een rij straatlantaarns geplaatst zoals ge die vindt op de Scheveningse boulevard. Tot aan de uiterwaarden baadt het Stenen Kruis in een zee van licht, Het Stene Kruis wordt “Avenue”, waarvan het felle schijnsel de modder doet glinsteren, alle andere straatverlichting tot gloeiende spijkers maakt en de sterren verduistert. Hoog conjunctuur! 

Overijsselsch dagblad – 1959-10-03
Bron: "Nieuws uit Lettele". "Overijsselsch dagblad". Zwolle, 1959/03/10 00:00:00. http://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMKB23:001280038:mpeg21:p00003